Terza Parte > I Sacramenti > La penitenza > La penitenza in quanto è una virtù >
Se la virtù della penitenza sia tra le specie della giustizia
Tertia pars
Quaestio 85
Articulus 3
[51314] IIIª q. 85 a. 3 arg. 1 Ad tertium sic proceditur. Videtur quod virtus poenitentiae non sit species iustitiae. Iustitia enim non est virtus theologica sed moralis, ut in secunda parte patet. Poenitentia autem videtur virtus esse theologica, quia habet Deum pro obiecto, satisfacit enim Deo, cui etiam reconciliat peccatorem. Ergo videtur quod poenitentia non sit pars iustitiae.
|
|
Terza parte
Questione 85
Articolo 3
[51314] IIIª q. 85 a. 3 arg. 1
SEMBRA che la virtù della penitenza non sia tra le specie della giustizia. Infatti:
1. La giustizia non è una virtù teologale, bensì morale, come abbiamo visto nella Seconda Parte. La penitenza invece sembra essere una virtù teologale, avendo Dio per oggetto: infatti tende a dare soddisfazione a Dio, col quale inoltre riconcilia il peccatore. Dunque la penitenza non è tra le parti della giustizia.
|
[51315] IIIª q. 85 a. 3 arg. 2 Praeterea, iustitia, cum sit virtus moralis, consistit in medio. Sed poenitentia non consistit in medio, sed in quodam excessu, secundum illud Ierem. VI, luctum unigeniti fac tibi, planctum amarum. Ergo poenitentia non est species iustitiae.
|
|
[51315] IIIª q. 85 a. 3 arg. 2
2. Come virtù morale, la giustizia consiste nel giusto mezzo. La penitenza invece non consiste in questo, bensì in un certo eccesso, secondo le parole di Geremia: "Fai il lutto come in morte dell'unigenito, il più amaro cordoglio". Perciò la penitenza non è tra le specie della giustizia.
|
[51316] IIIª q. 85 a. 3 arg. 3 Praeterea, duae sunt species iustitiae, ut dicitur in V Ethic., scilicet distributiva et commutativa. Sed sub neutra videtur poenitentia contineri. Ergo videtur quod poenitentia non sit species iustitiae.
|
|
[51316] IIIª q. 85 a. 3 arg. 3
3. A detta di Aristotele, due sono le specie della giustizia, cioè "la distributiva e la commutativa". Ma in nessuna delle due sembra possa rientrare la penitenza. Quindi la penitenza non è una specie della giustizia.
|
[51317] IIIª q. 85 a. 3 arg. 4 Praeterea, super illud Luc. VI, beati qui nunc fletis, dicit Glossa, ecce prudentia, per quam ostenditur quam haec terrena sint misera, et quam beata caelestia. Sed flere est actus poenitentiae. Ergo poenitentia magis est prudentiae quam iustitiae.
|
|
[51317] IIIª q. 85 a. 3 arg. 4
4. A proposito di quel testo evangelico, "Beati coloro che piangono", la Glossa spiega: "Ecco la prudenza che ci mostra quanto le cose terrestri sono misere, e quanto felici quelle celesti". Ora, piangere è atto della penitenza. Perciò la penitenza rientra più nella prudenza che nella giustizia.
|
[51318] IIIª q. 85 a. 3 s. c. Sed contra est quod Augustinus dicit, in libro de poenitentia, poenitentia est quaedam dolentis vindicta, semper puniens in se quod dolet se commisisse. Sed facere vindictam pertinet ad iustitiam, unde Tullius, in sua rhetorica, ponit vindicativam unam speciem iustitiae. Ergo videtur quod poenitentia sit species iustitiae.
|
|
[51318] IIIª q. 85 a. 3 s. c.
IN CONTRARIO: S. Agostino afferma: "La penitenza è come una vendetta di chi è pentito, sempre pronto a punire in sé quanto si pente di aver commesso". Ma far vendetta appartiene alla giustizia: infatti Cicerone enumera la "vendicativa" tra le parti della giustizia. Dunque la penitenza è tra le specie della giustizia.
|
[51319] IIIª q. 85 a. 3 co. Respondeo dicendum quod, sicut supra dictum est, poenitentia non habet quod sit virtus specialis ex hoc solo quod dolet de malo perpetrato, ad hoc enim sufficeret caritas, sed ex eo quod poenitens dolet de peccato commisso inquantum est offensa Dei, cum emendationis proposito. Emendatio autem offensae contra aliquem commissae fit non per solam cessationem offensae, sed exigitur ulterius quaedam recompensatio, quae habet locum in offensis in alterum commissis sicut et retributio, nisi quod recompensatio est ex parte eius qui offendit, ut puta cum satisfactione; retributio autem est ex parte eius in quem fuit offensa commissa. Utrumque autem ad materiam iustitiae pertinet, quia utrumque est commutatio quaedam. Unde manifestum est quod poenitentia, secundum quod est virtus, est pars iustitiae. Sciendum tamen quod, secundum philosophum, in V Ethic., dupliciter dicitur iustum, scilicet simpliciter, et secundum quid. Simpliciter quidem iustum est inter aequales, eo quod iustitia est aequalitas quaedam. Quod ipse vocat iustum politicum vel civile, eo quod omnes cives aequales sunt, quantum ad hoc quod immediate sunt sub principe, sicut liberi existentes. Iustum autem secundum quid dicitur quod est inter illos quorum unus est sub potestate alterius, sicut servus sub domino, filius sub patre, uxor sub viro. Et tale iustum consideratur in poenitentia. Unde poenitens recurrit ad Deum, cum emendationis proposito, sicut servus ad dominum, secundum illud Psalmi, sicut oculi servorum in manibus dominorum suorum, ita oculi nostri ad dominum Deum nostrum, donec misereatur nostri; et sicut filius ad patrem, secundum illud Luc. XV, pater, peccavi in caelum et coram te; et sicut uxor ad virum, secundum illud Ierem. III, fornicata es cum amatoribus multis, tamen revertere ad me, dicit dominus.
|
|
[51319] IIIª q. 85 a. 3 co.
RISPONDO: La penitenza, come abbiamo già notato, deve la sua natura di virtù speciale non solo al fatto di pentirsi del male commesso, perché allora basterebbe la carità; ma al fatto che il penitente si pente del peccato commesso in quanto è offesa di Dio col proposito di emendarsi. Ora, l'emenda di un'offesa non si ha con la sola cessazione dell'offesa, ma esige anche un compenso, il quale si riscontra, come il contraccambio, nelle offese verso gli altri: solo che il compenso viene da parte di colui che ha offeso, p. es., mediante la soddisfazione; il contraccambio invece da parte di colui che ha ricevuto l'offesa, Ma l'uno e l'altro sono materia riguardante giustizia: poiché sono entrambi delle commutazioni. Perciò è evidente che la penitenza in quanto virtù è tra le parti della giustizia.
Si deve però ricordare che secondo il Filosofo esistono due tipi di giustizia: quella in senso assoluto e quella secundum quid. La prima è quella esistente tra uguali: ed è giustizia piena perché la giustizia dice uguaglianza. Egli la denomina "giustizia politica", ossia "civile": perché tutti i cittadini sono uguali, essendo come persone libere immediatamente soggette al principe.
Si ha invece una giustizia secundum quid tra coloro che sono sottoposti l'uno all'altro: ossia tra schiavo e padrone, tra figlio e padre, tra moglie e marito. Questa è appunto la giustizia che si riscontra nella penitenza. Infatti il penitente ricorre a Dio col proposito di emendarsi, come lo schiavo al padrone, secondo l'espressione del Salmista: "Come gli occhi dei servi son rivolti alle mani dei loro padroni, così gli occhi nostri al Signore Dio nostro"; oppure come il figlio al padre, secondo le parole evangeliche: "Padre, ho peccato contro il cielo e contro di te"; ovvero come la sposa allo sposo, secondo l'accenno di Geremia: "Tu hai fornicato con molti amanti; ma torna pure a me, dice il Signore".
|
[51320] IIIª q. 85 a. 3 ad 1 Ad primum ergo dicendum quod, sicut in V Ethic. dicitur, iustitia est ad alterum. Ille autem ad quem est iustitia, non dicitur esse materia iustitiae, sed magis res quae distribuuntur vel commutantur. Unde et materia poenitentiae non est Deus, sed actus humani quibus Deus offenditur vel placatur, sed Deus se habet sicut ille ad quem est iustitia. Ex quo patet quod poenitentia non est virtus theologica, quia non habet Deum pro materia vel pro obiecto.
|
|
[51320] IIIª q. 85 a. 3 ad 1
SOLUZIONE DELLE DIFFICOLTÀ: 1. La giustizia, come Aristotele spiega, "dice relazione ad altri". Ora, colui al quale si riferisce la giustizia non è materia di questa virtù: materia di essa sono piuttosto le cose che vanno distribuite o commutate. Materia quindi della penitenza non è Dio, bensì gli atti umani che offendono o placano Dio: ma Dio è nella condizione di colui al quale la giustizia si riferisce. È perciò evidente che la penitenza non è una virtù teologale, non avendo Dio per materia, ossia per oggetto.
|
[51321] IIIª q. 85 a. 3 ad 2 Ad secundum dicendum quod medium iustitiae est aequalitas quae constituitur inter illos inter quos est iustitia, ut dicitur in V Ethic. In quibusdam autem non potest perfecta aequalitas constitui, propter alterius excellentiam, sicut inter filium et patrem, inter hominem et Deum, ut philosophus dicit, in VIII Ethic. Unde in talibus ille qui est deficiens, debet facere quidquid potest, nec tamen hoc erit sufficiens, sed solum secundum acceptationem superioris. Et hoc significatur per excessum qui attribuitur poenitentiae.
|
|
[51321] IIIª q. 85 a. 3 ad 2
2. Il giusto mezzo consiste nell'uguaglianza tra coloro in cui si riscontra un rapporto di giustizia, come dice Aristotele. Ma tra certe persone non si può riscontrare perfetta uguaglianza, per l'eccellenza di una di esse: ossia, come spiega il Filosofo, tra figlio e padre, o tra l'uomo e Dio. In questi casi l'inferiore deve fare tutto quello che può, senza possibilità di far pari, ma solo confidando nell'accettazione del superiore. E ciò viene indicato dall'eccesso che si attribuisce alla penitenza.
|
[51322] IIIª q. 85 a. 3 ad 3 Ad tertium dicendum quod, sicut est commutatio quaedam in beneficiis, cum scilicet aliquis pro beneficio recepto gratiam rependit, ita etiam est commutatio in offensis, cum aliquis pro offensa in alterum commissa vel invitus punitur, quod pertinet ad vindicativam iustitiam; vel voluntarie recompensat emendam, quod pertinet ad poenitentiam, quae respicit personam peccatoris sicut iustitia vindicativa personam iudicis. Unde manifestum est quod utraque sub iustitia commutativa continetur.
|
|
[51322] IIIª q. 85 a. 3 ad 3
3. Come c'è un contraccambio nei benefici, quando per un beneficio ricevuto uno accorda una grazia, così c'è un contraccambio nelle offese: come quando per l'offesa arrecata, uno è punito contro la sua volontà, il che spetta alla giustizia vendicativa; oppure ricompensa volontariamente il castigo meritato, il che spetta alla penitenza, la quale appartiene al peccatore, mentre la giustizia vendicativa appartiene al giudice. Perciò è evidente che entrambe rientrano nella giustizia commutativa.
|
[51323] IIIª q. 85 a. 3 ad 4 Ad quartum dicendum quod poenitentia, licet directe sit species iustitiae, comprehendit tamen quodammodo ea quae pertinent ad omnes virtutes. Inquantum enim est iustitia quaedam hominis ad Deum, oportet quod participet ea quae sunt virtutum theologicarum, quae habent Deum pro obiecto. Unde poenitentia est cum fide passionis Christi, per quam iustificamur a peccatis; et cum spe veniae; et cum odio vitiorum, quod pertinet ad caritatem inquantum vero est virtus moralis, participat aliquid prudentiae, quae est directiva omnium virtutum moralium. Sed ex ipsa ratione iustitiae non solum habet id quod iustitiae est, sed etiam ea quae sunt temperantiae et fortitudinis, inquantum scilicet ea quae delectationem causant ad temperantiam pertinentem, vel terrorem incutiunt, quem fortitudo moderatur, in commutationem iustitiae veniunt. Et secundum hoc ad iustitiam pertinet et abstinere a delectabilibus, quod pertinet ad temperantiam; et sustinere dura, quod pertinet ad fortitudinem.
|
|
[51323] IIIª q. 85 a. 3 ad 4
4. La penitenza, sebbene direttamente sia tra le specie della giustizia, tuttavia abbraccia in qualche modo tutte le virtù. Poiché in quanto è giustizia verso Dio viene necessariamente a partecipare certi aspetti delle virtù teologali: che hanno Dio per oggetto. Cosicché la penitenza è accompagnata dalla fede nella passione di Cristo, per cui siamo giustificati dal peccato; dalla speranza nel perdono; e dall'odio del peccato che fa parte della carità. - Invece in quanto virtù morale ha una certa partecipazione della prudenza, la quale ha il compito di dirigere tutte le virtù morali. - Ma sotto l'aspetto stesso di giustizia la penitenza non solo ha i compiti della giustizia, bensì anche quelli della temperanza e della fortezza: poiché quanto produce il piacere ed è oggetto della temperanza, e quanto incute timore e viene regolato dalla fortezza diventa materia di commutazione ossia di giustizia. E sotto quest'aspetto rientra nella giustizia sia l'astenersi dai piaceri, che è compito della temperanza; sia sopportare le sofferenze, che è compito della fortezza.
|
|
|